नेपालको साठी प्रतिशत जनसंख्याको रोजगारको आधार हो जलस्रोत ।
पानी र ऊर्जा कुनै पनि देशको सामाजिक र आर्थिक विकासमा महत्त्वपूर्ण भूमिका खेल्ने परस्पर निर्भर स्रोतहरू हुन्। हिमालयको काखमा बसेको नेपालजस्तो देशका लागि यी स्रोतहरूको महत्त्व भू-भौगोलिक विशेषता र जलस्रोतको प्रचुरताका कारण अद्वितीय छ। यो लेखले नेपालमा पानी र ऊर्जाको वर्तमान अवस्था, सम्भावना, चुनौतीहरू, र भविष्यको सम्भावनालाई विश्लेषण गर्दै, दिगो विकासमा तिनीहरूको महत्त्वपूर्ण भूमिकालाई प्रकाश पार्छ।
नेपाल जलस्रोतमा अत्यन्त धनी देश हो। यहाँ ६,००० भन्दा बढी नदीहरू छन्, जसमा कोशी, गण्डकी, र कर्णालीजस्ता मुख्य नदी प्रणालीहरू समावेश छन्, जसको उत्पत्ति हिमनदी पग्लिने र मनसुनको वर्षाद्वारा हुने गर्छ। यी नदीहरूले वार्षिक करिब २२४ अर्ब घन मिटर पानीको बहाव उपलब्ध गराउँछन्, जसले नेपाललाई प्रति व्यक्ति जलस्रोतका हिसाबले विश्वकै धनी देशहरूमध्ये एक बनाएको छ।
जलस्रोत नेपालको अर्थतन्त्र र जनजीवनको अभिन्न हिस्सा हो। यसले ६०% भन्दा बढी जनसंख्यालाई रोजगार दिनुका अलावा कृषि क्षेत्रलाई सहयोग पुर्याउँछ,।साथै खानेपानी आपूर्ति गर्छ, र जैविक विविधतालाई समर्थन गर्छ भने जलस्रोत जलविद्युत् उत्पादनको प्रमुख स्रोत हो, जसले देशको आर्थिक परिदृश्यलाई परिवर्तन गर्ने क्षमता राख्छ।
प्रचुरताका बाबजुद नेपालले जलस्रोतको प्रभावकारी व्यवस्थापन गर्न संघर्ष गरिरहेको छ। मनसुनमा निर्भर हुने भएकाले मौसमी पानीको उपलब्धतामा असमानता देखिन्छ, जसले वर्षा ऋतुमा बाढी र सुख्खा ऋतुमा खडेरी ल्याउँछ। झन्डै ७०% जनसंख्याले मात्र सुरक्षित र सफा खानेपानीको पहुँच पाएको छ, जुन अपर्याप्त पूर्वाधार र कमजोर शासनको द्योतक हो।
जलस्रोत प्रदूषण अर्को प्रमुख समस्या हो। सहरीकरण, औद्योगिक फोहोर, र फोहोर पानीको उचित व्यवस्थापनको अभावले नदीहरूलाई दूषित बनाउँदैछ, जसले मानव स्वास्थ्य र जलीय पारिस्थितिक प्रणालीलाई जोखिममा पार्छ। जलवायु परिवर्तनले यी समस्यालाई अझ जटिल बनाएको छ, जसका कारण हिमनदी पग्लिने, अनियमित वर्षा, र पानीको उपलब्धतामा परिवर्तन भइरहेको छ।
नेपालको ऊर्जास्रोत,
जलविद्युत् सम्भावना
नेपालको उबड-खाबड भूभाग र जलस्रोतले जलविद्युत् विकासका लागि उत्कृष्ट अवसर प्रदान गरेको छ। सैद्धान्तिक रूपमा, नेपालमा ८३,००० मेगावाट जलविद्युत् उत्पादन गर्ने क्षमता छ, जसमध्ये ४२,००० मेगावाट आर्थिक रूपमा सम्भव मानिन्छ। तर, यस विशाल सम्भावनाको बाबजुद हालसम्म करिब ३२,०० मेगावाट मात्र जलविद्युत् उत्पादन गरिएको छ, जुन स्रोतहरूको ठूलो कमी उपयोगको संकेत हो।
जलविद्युत् नेपालको ऊर्जा उत्पादनको ९०% भन्दा बढी हिस्सा ओगट्छ। यद्यपि, प्रशारण पूर्वाधारको अभावले विकट क्षेत्रहरूमा यो ऊर्जा पुग्न सकेको छैन। ग्रामीण क्षेत्रमा अझै पनि नियमित ऊर्जा पहुँच उपलब्ध गराउनु ठूलो चुनौती बनेको छ।
अन्य ऊर्जास्रोतहरू
नेपाल परम्परागत ऊर्जास्रोतहरूमा पनि निर्भर छ, जस्तै दाउरा, कृषिजन्य अवशेष, र जनावरको गोबर। यी स्रोतहरूले करिब ७०% ऊर्जा खपतको हिस्सा ओगट्छन्, तर यी अक्षम छन् र वन विनाश तथा भान्साघरभित्र वायु प्रदूषणको कारण बन्छन्।
सौर्य र पवन ऊर्जा ग्रामीण विद्युतीकरणका लागि व्यवहार्य विकल्पका रूपमा उदाइरहेका छन्। नेपालमा वार्षिक ३०० दिनभन्दा बढी घाम लाग्ने भएकाले सौर्य ऊर्जा एक आशाजनक सम्भावना हो। पवन ऊर्जा मुख्यतः उच्च भूभागमा केन्द्रित छ, तर यो स्रोत हालसम्म प्रायः उपयोगविहीन छ।
पानी-ऊर्जा सम्बन्ध
पानी र ऊर्जा बीचको सम्बन्ध नेपालका लागि विशेष रूपमा महत्त्वपूर्ण छ, जहाँ पानी जलविद्युत् उत्पादनको प्रमुख स्रोत हो। यस परस्पर निर्भरतालाई प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्नु ऊर्जा सुरक्षाका लागि महत्त्वपूर्ण छ।
जलविद्युत् विकास: जलस्रोतको उपयोगले नवीकरणीय र स्वच्छ ऊर्जा प्रदान गर्न सक्छ, जसले जीवाश्म इन्धनमा निर्भरता घटाउँछ।
कृषि उत्पादकत्व: ऊर्जा समर्थित सिँचाइले कृषि उत्पादन र खाद्य सुरक्षामा सुधार ल्याउन सक्छ।
आर्थिक वृद्धि: भारत र चीनजस्ता छिमेकी देशहरूमा अतिरिक्त जलविद्युत् निर्यात गरेर ठूलो राजस्व आर्जन गर्न सकिन्छ।स्पर्धात्मक माग: ऊर्जा, कृषि, र घरेलु आवश्यकताहरूका लागि पानीको उपयोगलाई सन्तुलनमा राख्नु चुनौतीपूर्ण छ।
पर्यावरणीय प्रभाव: ठूलो जलविद्युत् परियोजनाले पारिस्थितिमा प्रभाव पार्न सक्छ, जसले समुदाय विस्थापित गर्न र नदी प्रणालीमा परिवर्तन ल्याउन सक्छ।
जलवायु परिवर्तन: वर्षा परिवर्तन र हिमनदी पग्लिने घटनाले पानीको विश्वसनीयता घटाउँछ।
जल र ऊर्जा विकासमा मुख्य चुनौतीहरू
१. पूर्वाधारको अभाव नेपालमा पानी भण्डारण, वितरण, र ऊर्जा प्रशारणका लागि आवश्यक पूर्वाधारको कमी छ। मनसुनको समयमा पानी भण्डारण गर्ने बाँधहरूको अभावले सिँचाइ र जलविद्युत् दुवैको उपयोगमा बाधा पुर्याउँछ।
२. आर्थिक कठिनाइहरू जल र ऊर्जा स्रोतहरूको विकासमा ठूलो लगानी आवश्यक पर्छ। यो नेपालजस्तो विकासशील देशका लागि चुनौतीपूर्ण छ। वैदेशिक सहयोग र निजी लगानीमा निर्भरता प्रायः जटिल शर्तहरूसहित आउने गर्छ।
३. राजनीतिक र संस्थागत समस्या राजनीतिक अस्थिरता र नौकरशाही जटिलताले परियोजनाहरूको कार्यान्वयनमा बाधा पुर्याएको छ। विभिन्न सरोकारवालाहरूबीच समन्वयको अभावले प्रगतिलाई ढिला बनाएको छ।
४. सामाजिक र पर्यावरणीय चिन्ताहरू ठूलो परियोजनाहरूले विस्थापन, जीविकोपार्जनको क्षति, र पर्यावरणीय विनाशका कारण समुदायबाट विरोध झेल्नुपर्छ। समावेशी र दिगो विकास सुनिश्चित गर्नु चुनौतीपूर्ण छ।
भविष्यका सम्भावना र सिफारिसहरू,जलस्रोत व्यवस्थापन
जलस्रोतको प्रभावकारी उपयोगका लागि समेकित दृष्टिकोण अपनाउनु आवश्यक छ। यसले कृषि, ऊर्जा, र घरेलु उपभोगको आवश्यकता समन्वय गर्ने र पारिस्थितिकीलाई सुरक्षित राख्ने गर्दछ। जलाशय निर्माण र पानी वितरण प्रणाली सुधारले मौसमी अभाव घटाउन र उत्पादकत्व बढाउन सक्छ।
जलविद्युत् विस्तार
जलविद्युत् क्षमताको विस्तार गर्नु ऊर्जा आत्मनिर्भरता र आर्थिक वृद्धिका लागि महत्त्वपूर्ण छ। वातावरणीय रूपमा कम हानिकारक साना र मध्यम जलविद्युत् परियोजनालाई प्राथमिकता दिनुपर्छ। भारत र चीनसँगको उर्जासम्बन्धी व्यापारलाई बलियो बनाएर राजस्व र क्षेत्रीय सहकार्यलाई बढावा दिन सकिन्छ।
नवीकरणीय ऊर्जा प्रवर्द्धन
सौर्य र पवन ऊर्जा प्रवर्द्धन गरेर ऊर्जा मिश्रणमा विविधता ल्याउनु पर्छ। सौर्य समाधानले विकट क्षेत्रहरू विद्युतीकरण गर्न मद्दत गर्छ र परम्परागत ऊर्जा स्रोतहरूमा निर्भरता घटाउँछ।
नीति र शासन सुधार
प्रभावकारी नीति र पारदर्शी शासनले संस्थागत अवरोधलाई समाधान गर्न मद्दत गर्छ। परियोजना स्वीकृत प्रक्रिया छिटो पार्नु, सार्वजनिक-निजी साझेदारीलाई प्रवर्द्धन गर्नु, र स्थानीय समुदायलाई निर्णय प्रक्रियामा संलग्न गर्नु आवश्यक छ।
जल र ऊर्जा योजना बनाउन जलवायु सहनशीलता समावेश गर्नु पर्छ। हिमनदीको अवस्था अनुगमन गर्ने, पानी बचत गर्ने प्रविधि अपनाउने, र जलवायु अनुकूल पूर्वाधारमा लगानी गर्ने आवश्यक छ।
अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य
भारत र चीनबीचको रणनीतिक स्थान भएका कारण नेपालले जल र ऊर्जा व्यवस्थापनमा क्षेत्रीय सहकार्यबाट फाइदा लिन सक्छ। अन्तरदेशीय नदीहरूमा संयुक्त परियोजना र ऊर्जा व्यापार सम्झौताले परस्पर लाभ र सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन सक्छ।
पानी र ऊर्जा नेपालको दिगो विकासका लागि अत्यन्त महत्त्वपूर्ण छन्। देशमा प्रचुर जलस्रोत र विशाल जलविद्युत् सम्भावना रहेको भए पनि पूर्वाधारको कमी, आर्थिक सीमितता, र जलवायु परिवर्तनजस्ता चुनौतीहरूको समाधान नगरी यी स्रोतहरूको पूर्ण उपयोग गर्न सकिँदैन। समेकित स्रोत व्यवस्थापन अपनाएर, नवीकरणीय ऊर्जा प्रवर्द्धन गरेर, र शासन सुदृढ बनाएर, नेपालले आफ्नो पानी र ऊर्जा क्षेत्रलाई आर्थिक वृद्धि र समृद्धिको इन्जिनमा रूपान्तरण गर्न सक्छ। रणनीतिक लगानी र क्षेत्रीय सहकार्यमार्फत, नेपाल नवीकरणीय ऊर्जामा अगुवा राष्ट्र र दिगो विकासको उदाहरणका रूपमा उभिन सक्नेछ।
